Trong thời đại thông tin số hiện nay, việc phân biệt giữa tin thật và tin giả đang trở thành một thách thức ngày càng lớn đối với người dùng internet. Sự lan truyền nhanh chóng của tin giả trên không gian mạng không chỉ làm ảnh hưởng đến việc tiếp cận thông tin của người dùng mà còn đặt ra những thách thức lớn trong việc đánh giá độ tin cậy của thông tin.

Các chuyên gia quốc tế đã chỉ ra rằng người dùng nên trang bị tư duy phản biện và đặt ra bốn câu hỏi cơ bản để đánh giá độ tin cậy của thông tin. Internet, với vai trò là một kho kiến thức khổng lồ, cũng đồng thời là môi trường lý tưởng cho sự lan truyền của tin giả và thông tin sai lệch. Nhiều người, bao gồm cả sinh viên và giảng viên, vẫn thường dễ dàng bị đánh lừa bởi những thông tin sai sự thật.

Giáo sư Sam Wineburg từ Đại học Stanford, Mỹ, đã chỉ ra rằng giới học thuật cũng thường mắc bẫy khi tiếp cận thông tin trực tuyến. Trong khi đó, các chuyên gia kiểm chứng lại đạt kết quả tốt hơn nhờ áp dụng những nguyên tắc cụ thể. Các chuyên gia cho rằng tin giả thường đánh vào cảm xúc mạnh như giận dữ, lo sợ, hoặc củng cố niềm tin sẵn có của người đọc. Khi nội dung được chia sẻ từ nguồn quen thuộc hoặc xuất hiện nhiều lần, người dùng càng dễ tin tưởng mà không kiểm chứng.

Để nâng cao khả năng nhận diện tin giả, các chuyên gia khuyến nghị người đọc tự đặt ra bốn câu hỏi cơ bản. Thứ nhất, nguồn tin đến từ đâu? Việc truy ngược nguồn, đánh giá mức độ tin cậy của nơi phát tán thông tin là bước đầu tiên quan trọng. Thứ hai, các nguồn tin đáng tin cậy khác nói gì? Một cách hiệu quả là so sánh thông tin đang nghi vấn với các cơ quan báo chí lớn, hoặc phát ngôn chính thức từ cá nhân hay tổ chức liên quan.

Thứ ba, người đọc cần nhận diện liệu bản thân có đang bị thiên kiến chi phối? Việc nhận diện thiên kiến cá nhân là bước quan trọng để không mù quáng tin theo. Cuối cùng, cần hiểu rõ ngữ cảnh của thông tin trước khi chia sẻ hay bình luận. Chuyên gia Claire Wardle, đồng sáng lập tổ chức First Draft chuyên về kiểm chứng tin tức, cho rằng câu hỏi quan trọng nhất không phải là việc bản thân có tin vào thông tin đó hay không, mà là liệu việc chia sẻ nó có thể gây hại cho ai hay không.

Hiện nay, nhiều tổ chức quốc tế đã phát triển công cụ miễn phí giúp người dùng xác thực hình ảnh, video, giọng nói hoặc kiểm tra độ tin cậy của các tuyên bố. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất vẫn là giữ thói quen nghi ngờ tích cực và tư duy phản biện mỗi ngày. Bằng cách trang bị tư duy phản biện và đặt ra các câu hỏi cơ bản, người dùng internet có thể nâng cao khả năng phân biệt giữa tin thật và tin giả, cũng như giảm thiểu sự lan truyền của thông tin sai lệch trên không gian mạng.

Một bức ảnh và câu chuyện về nhạc công violin tên Henek đã lan truyền rộng rãi trên mạng xã hội Facebook vào ngày 4 tháng 7. Câu chuyện nói về việc Henek bị ép buộc tham gia dàn nhạc tại một trại tập trung, với vai trò chơi đàn trong khi các bạn tù bị dẫn đến phòng hơi ngạt. Trong ảnh, Henek được cho là đang khóc khi chơi bản ‘Serenade của Schubert’, trong khi cây đàn run rẩy trong tay. Một cô gái trong ảnh quay lại và thì thầm ‘Âm nhạc của anh là điều cuối cùng tôi lắng nghe. Cảm ơn’. Bức ảnh cho thấy một người đàn ông gầy gò đang chơi violin, phía sau là những người gầy gò khác.

Thông tin trong bài đăng còn cho biết Henek đã sống sót qua chiến tranh nhưng sau đó không bao giờ chạm đến chiếc violin nữa. Tuy nhiên, sau quá trình kiểm chứng và xác minh của AFP vào ngày 1 tháng 8, kết quả cho thấy hình ảnh đang lan truyền là sản phẩm của trí tuệ nhân tạo (AI) và câu chuyện về Henek hoàn toàn bịa đặt.

Mặc dù các nhạc công có mặt trong cuộc sống bên trong các trại tập trung của Đức quốc xã, nhưng bức ảnh lan truyền hiện tại không mô tả một sự kiện thực tế. Có nhiều điểm không nhất quán về thị giác trong ảnh, cho thấy đây là sản phẩm được tạo ra bằng AI. Những chi tiết như ngón tay của ‘Henek’ có kích thước không đồng đều và trông vuông vắn, một người đàn ông phía sau chỉ có ba ngón tay, và dây thứ tư của đàn violin biến mất trong bức ảnh. Ngoài ra, tóc của ‘Henek’ dài trong khi những người khác đều cạo đầu, và quần áo của họ không phù hợp với quy định trong các trại tập trung của Đức quốc xã. Đặc biệt, tù nhân trong trại Auschwitz năm 1943 đều phải xăm số hiệu trên cánh tay.

Các chuyên gia của AFP đã sử dụng công cụ phát hiện AI và cho kết quả lên đến 99,9% rằng hình ảnh do AI tạo ra. Ngoài ra, việc tìm kiếm trên mạng cũng chỉ ra rằng ‘Henek’ là một trong nhiều nhân vật tưởng tượng trong các câu chuyện bịa đặt về các nhạc công violin.

Hiện tượng này là hệ quả của xu hướng tạo nội dung bằng AI để kiếm tiền, thường nhắm vào sự cảm thông của người phương Tây đối với thảm họa Holocaust, một sự kiện lịch sử đau thương khiến 6 triệu người Do Thái thiệt mạng. Bảo tàng nhà nước Auschwitz-Birkenau tại Ba Lan đã lên tiếng cảnh báo về việc lan truyền hình ảnh giả do AI tạo ra, có thể bóp méo lịch sử và xúc phạm ký ức của nạn nhân Holocaust. Bảo tàng đã gửi yêu cầu lên Meta, chủ sở hữu Facebook, nhưng vẫn chưa nhận được phản hồi.

Trào lưu sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ deepfake để tạo ra các hình ảnh giả mạo trên mạng xã hội đang ngày càng trở nên phổ biến và biến tướng. Bên cạnh những tiến bộ không thể phủ nhận, AI và công nghệ deepfake đang giúp người dùng mạng xã hội tự tạo những bức ảnh trong vài giây, hình ảnh khó phân biệt thật – giả.

Điều này đã làm trầm trọng vấn nạn lan truyền thông tin sai sự thật, ghép ảnh gây tổn thương, xúc phạm danh dự người không liên quan. Hiện tượng này không chỉ dừng lại ở việc tạo ra các hình ảnh giải trí vô hại, mà còn được sử dụng để mục đích xấu như lừa đảo, quấy rối và đe dọa.

Mới đây, trên mạng xã hội xuất hiện loạt hình ảnh người dùng đang bị cảnh sát giao thông lập biên bản, nhưng họ lại tạo dáng và thể hiện thần thái như thể đang khoe tài sản đắt tiền. Những hình ảnh này được tạo ra bởi AI và đã khiến nhiều người nhầm lẫn. Việc tạo ra các hình ảnh như vậy không chỉ gây ra sự bối rối và hoài nghi về tính xác thực của thông tin trên mạng xã hội, mà còn tiềm ẩn những hậu quả nghiêm trọng.

Các chuyên gia cho rằng, ảnh tạo ra từ AI đang làm tăng vấn nạn tạo ra tin giả, làm xói mòn nền tảng của sự thật, khiến việc xác định tin tức, hình ảnh thật – giả ngày càng khó. Điều này đã dẫn đến sự mất lòng tin vào các phương tiện truyền thông và nguồn tin đáng tin cậy.

Trước tình trạng này, nhiều quốc gia đã tích cực xây dựng quy định pháp luật và biện pháp kỹ thuật kiểm soát, đối phó kẻ xấu. Một số bang của Mỹ có luật cấm tạo, phát tán deepfake với mục đích quấy rối, đe dọa hoặc lừa đảo. Hàn Quốc tăng cường biện pháp pháp lý, sau nhiều vụ bê bối deepfake tấn công giới giải trí. Trung Quốc yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ deepfake phải có trách nhiệm kiểm duyệt nội dung và yêu cầu người dùng xác thực danh tính.

Không chỉ các cơ quan chức năng, mỗi người dùng cũng cần nâng cao trách nhiệm cá nhân, không thể vì “cho vui” mà vô tình tiếp tay cho tin giả, thậm chí vi phạm pháp luật. Việc nâng cao nhận thức và có hành động có trách nhiệm trên mạng xã hội của mỗi người dùng là cần thiết để đối phó với những thách thức mà công nghệ deepfake và AI đang đặt ra.

Ngày 20-7, tại TP Thủ Đức, Chi đoàn Thanh niên Tòa án nhân dân (TAND) khu vực 2 TP.HCM đã phối hợp với phường Hiệp Bình tổ chức một phiên tòa giả định xét xử vụ án lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích Nhà nước, quyền và lợi ích của tổ chức, cá nhân. Sự kiện này đã thu hút sự quan tâm lớn từ người dân và đoàn viên thanh niên tại địa phương.

Phiên tòa giả định này dựa trên nội dung vụ án liên quan đến Nguyễn Phương Huyền, sinh năm 2002, một sinh viên đang theo học tại một trường đại học. Vào ngày 15-3-2025, Huyền đã sử dụng tài khoản Facebook cá nhân có tên ‘Nguyen Cong Hoa’ để đăng tải một nội dung liên quan đến chính sách sáp nhập các địa phương của Đảng và Nhà nước, nhưng với nội dung không đúng sự thật.

Qua quá trình điều tra, cơ quan chức năng đã xác định rằng Huyền đã bị những kẻ không rõ lai lịch với tên mạng xã hội Facebook là ‘PhuHa’, ‘Nathan Pham’, ‘Lisa Hoang’… nhắn tin, rủ rê đăng bài không đúng sự thật trên mạng xã hội để kích động, thu hút chú ý, và sẽ được những người này trả công bằng tiền.

Quá trình điều tra cho thấy, Huyền thường xuyên đăng bài xuyên tạc thông tin sai sự thật trên mạng xã hội để hưởng lợi bất chính. Cô gái này đã tạo lập, quản lý, sử dụng mạng xã hội Facebook có tên ‘Nguyen Phuong Huyen’ và một tài khoản mạng xã hội Tiktok @NguyenPhuongHuyen-chinoisuthat2025, đăng tải nhiều bài viết với nội dung xuyên tạc chính sách cải tổ bộ máy chính quyền của Đảng và Nhà nước, đặc biệt là công tác sáp nhập, tinh gọn các cơ quan hành chính tại địa phương.

Mỗi ngày, Huyền đăng tải một bài viết trên mạng xã hội Facebook và 1 video có độ dài 1-2 phút trên mạng xã hội Tiktok. Nội dung Huyền đăng tải có dàn dựng giọng nói, hình ảnh minh họa mang tính kích động, gây hiểu lầm, sai lệch bản chất các chính sách cải cách, làm cho người xem dễ có tâm lý hoang mang, nghi ngờ về tính đúng đắn của chủ trương của Đảng và Nhà nước.

Các nội dung được thể hiện qua bài viết và video của Huyền có đặc điểm chung: Sử dụng ngôn từ phiến diện, quy chụp, như ‘cải cách trá hình để hợp thức hóa sa thải cán bộ’, ‘chính quyền thu hẹp để độc quyền’, ‘thời kỳ phong kiến 4.0 chèn ép nhân dân’… Cắt ghép các hình ảnh, số liệu sai lệch, dẫn chứng không rõ nguồn gốc.

Các bài viết, video sai sự thật của Huyền đăng tải trên mạng xã hội thu hút lượt tương tác lớn, gây ra tác động tiêu cực cho dư luận xã hội. Đặc biệt, ngày 15-3-2025, Nguyễn Phương Huyền đăng tải một video lên mạng xã hội Facebook và mạng xã hội Tiktok có nhiều nội dung sai sự thật, gây hoang mang dư luận, ảnh hưởng đến lòng tin của người dân vào bộ máy Nhà nước và quá trình cải cách hành chính.

Sau khi xem xét các tài liệu chứng cứ có trong hồ sơ vụ án, các tình tiết tăng nặng giảm nhẹ và kết quả tranh tụng tại tòa, Hội đồng xét xử đã tuyên phạt bị cáo Huyền hai năm ba tháng tù về tội lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân (Điều 331 Bộ luật Hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017).

TTO